Ne Zaman Yardım Ediyoruz?

Yardım Eli Uzatmanın Sosyal Psikolojisi

Olay 1: Yaklaşık 10 yıl kadar önceydi. Gecenin bir vakti, yanında iki kızla yürüyen genç, cadde ortasında birkaç kişi tarafından saldırıya uğruyor. Etraftan geçenler, sadece uzaktan seyirci. Koşarak olay yerine gidiyorum. Araya girdiğimde, onları ayırmak hayli vaktimi alıyor. Birkaç yumruktan nasibimi alsam da, olayı yatıştırmayı başarıyorum. Çevredekiler sessizce oradan uzaklaşırken, çocuk bana teşekkür ediyor.

Olay 2: Taksim meydanındaki dolaşırken, uyuşmuş beyinleriyle, fast-food’ların birinde yemek yiyen Japon turistleri rahatsız eden bir grup tinerci görüyorum. Yine kimse müdahale etmiyor. Onları engellemeye çalışırken, çocuklar bana musallat oluyor. 2-3 derken, bir ordu gibi çoğalıyorlar. Biri elindeki şişeyi kırıp üzerime saldırmaya yeltenince, işin renginin değiştiğini anlayarak, oradan uzaklaşıyorum. Yine kalabalık için bir eğlence, arkadaşlarına anlatacak bir hikâye çıkıyor. Fakat kimse karışmıyor. Hatta yardımcı olduğum Japon turistler bile.

Bunun gibi olayların çoğunu yaşıyor veya duyuyorsunuz. Peki bunun sebebi nedir? Neden kimse yardım etmiyor? Cevap için, yine bir olayla anlatıma devam edelim.

Yıl 1964. New York’un Kew Gardens semtinde bir gece vakti, 29 yaşındaki Kitty Genovese (Catherine Susan Genovese), bir adam tarafından saldırıya uğruyor. Bıçak darbeleriyle birlikte canı yanan kadının imdat çığlıkları üzerine, komşu evlerdekiler ışıklarını açarak camdan bakıyor. Bir an panik yaşayan adam korkarak kaçmaya başlıyor. Kadın yaralı olarak kurtulmaya çalışıp ilerlemeye çalışıyor. Fakat kimse kadına yardım etmiyor. Durumun farkına varan saldırgan, geri dönerek Kitty’ye tekrar saldırıyor. Bıçak darbelerine devam ettikten sonra tecavüzle sonuçlanan olayın ardından saldırgan kaçıyor. Kitty Genovese, toplumun kayıtsızlığı yüzünden feci şekilde can vererek hayatını kaybediyor. Üstelik tüm bu yaşananlar, yarım saatten fazla sürüyor. Olay bittikten ve iş işten geçtikten sonra, polis olay yerine geliyor. Saldırgan yakalanıyor ama yaşanalar, kara bir leke olarak tarihe kazınıyor.

Yukarıdaki içler acısı yaşananlar, sosyal psikolojide, örnek amaçlı ders programlarına alınmış bir olaydır. Kitty Genovese vakasını en az 38 kişi görmüş, ancak herkes “biri mutlaka polisi aramıştır” diyerek olaydan uzak durmayı tercih etmiş.

Yakın çevremizde gördüğümüz, duyduğumuz ya da karşılaştığımız bu olaylar, kırsal bölgelere oranla büyük şehirlerde daha fazla yaşanıyor. Kasabadan kente göç etmişseniz, bu kayıtsızlığı mutlaka fark etmişsinizdir. Çünkü büyükşehirlerde yaşayan insanlar; “bulaşma, sana da zarar gelebilir”, “şahit yazarlar” ya da “biri mutlaka yardım eder” gibi düşüncelerle, ortamdaki kötü olaylardan mümkün olduğunca uzak kalmaktadır. Oysa sorunu biz yaşıyorsak, “neden kimse bana yardım etmiyor?” cümlelerini dile getirirken, izleyici rolünü hiç aklımıza getirmeyiz.

Olay 3: Babam caddede yürürken kavga eden iki genç, bir şekilde babamı ortaya alıyorlar. Bir yandan babamın üzerini yoklayarak, para bulmaya çalışıyorlar. Babam durumu anlayarak hemen iki çocuğu kendisinden uzaklaştırıyor. Zaten olayı organize eden en az 4-5 kişi. Diğerleri güya çevrede olayı ayırmaya gelen, fakat özünde karmaşaya neden olup soyguna ortak olanlar.

Son anlattığım olay, yaşananların ciddiyetini sorgulama durumunu dile getiriyor. Yani “bulaşma, sana da zarar gelebilir.” cümlesinin destekleyicisi.

Büyükşehirde nüfus çoğaldıkça, bağlar zayıflıyor. Toplumdaki bağlar zayıfladıkça, suç oranı artıyor. Üstelik kayıtsız kalma oranı, inanılmaz derecelere ulaşıyor. Hatta bazı vakalarda suçlular, kanunların zayıf veya açık yönünü kullanarak, durumu lehine bile çevirmeyi başarabiliyor.

Yardımseverliğin birçok etkeni var. Bunlar, iyi-kötü ruh hali gibi kişisel psikolojik sebeplerden, sosyal ortamdaki etkenlere kadar birçok ayrıntıyı içermektedir. Merhamet duygusunun bilimsel araştırmalar sonucunda, ilkokul çağlarında ortaya çıktığı belirtilmiştir. Ne yazık ki bu duygu, toplum içinde zamanla değişime uğrar ve ortamın değer yargısına göre şekillenir.

Emre Türker